1954 Marek Hłasko - Марек Хласко Targ niewolnikow Stawił się następnego ranka, bardzo wcześnie, kiedy ulicami jechały dopiero pierwsze wozy z mlekiem, a pierwsze słońce oblizywało wilgotne dachy. Było tam już wielu poborowych. Pili wódkę, wrzeszczeli, opowiadali sobie dowcipy, które mogłyby zwalić z nóg słonia; wszystkim, czym tylko mogli, usiłowali zabić strach przed służbą. Niektórzy siedzieli wylęknieni i nastroszeni niby sowy; inni próbowali ryczeć wojskowe piosenki; wszystkim było smutno i tęskno - zostawiali miasto, do którego miłość potrafią zrozumieć tylko ci, którzy wychowali się wśród jego brzydkich ulic i zaułków; zostawiali swoje dwadzieścia lat, wszystko dobre i złe, co przeżyli dotychczas; jechali, aby przez osiemnaście miesięcy znosić bezmyślną katorgę w imię słów, które brzmiały dla nich fałszem, w imię ojczyzny, w której błąkali się bez pracy i nadziei; jechali tam, gdzie klątwy kaprali miały zrobić z nich oddanych Bogu i Ojczyźnie żołnierzy. Przyszedł wąsaty sierżant, ustawił ich w dwuszereg, poodbierał karty powołania i przymrużywszy oko, rzekł: - No, kochani! Pamiętajcie, że w wojsku nie ma silnych. Ani mocnych. Ani cwanych. Silni szczoteczkami do zębów podłogi myją, a cwani - pośladkami schody równają. Jeśli ci każą zeźreć gówno, to masz jeść i mówić, że smaczne. Masz się zachwycać. Do Boga nie ma się o co skarżyć, bo Bóg wysłuchuje próśb, ale tylko od kaprala w górę. Wy zrozumieli? Roześmiał się dobrodusznie i przymrużył do nich oko. Odpowiedzieli wszyscy: - Tak jest, panie majorze! - No! A teraz pójdziemy się kąpać. Można Śpiewać... „Dom przy drodze” - znacie? - Obowiązkowo! - Więc już... U stawił ich w szereg i poczęli iść w stronę ulicy Stawki, gdzie mieściło się Miejskie Kąpielisko. Szli raz za razem gubiąc nogę, a śpiew ich brzmiał równie niezdarnie: A on do wojska był przynależniony, A ona za nim płakała... Kiedy wykąpali się już w błyskawicznym tempie, poprowadzono ich na ulicę Powązkowską przed komisję lekarską. Było ich ponad trzystu; Lewandowski rozglądał się za chłopakami z Marymontu, lecz nikogo nie zauważył. Zrobiło mu się smutno jak dziecku, że będzie sam pomiędzy obcymi, a na pewno gdzieś daleko od Warszawy i Wisły; może nawet rozdzielą go ze swymi z Warszawy i będą rozrzucać ich po innych pułkach - warszawiacy nie cieszyli się w wojsku dobrą opinią, na warszawiakach starzy kaprale łamali zęby i krzyże. Przysiadł na schodku i milczał nie biorąc udziału w powszechnym zamęcie. „ Wszystko jest inne - myślał - kiedy w końcu przychodzi odchodzić. Wtedy nawet noc jest drugim dniem”. Uchodziły pełne zdenerwowania minuty; co pewien czas wychodził sierżant i wywoływał nazwiska: - Bonikowski Zdzisław! - Jest! - Na salę! Bentel Roman! - Jest! - Na salę! Bober Władysław!... Odchodzili i wracali; byli pełni wściekłości lub zadowolenia, gdy udało im się uzyskać odroczenie; mijały godziny pełne zwątpienia, oczekiwania i słabej nadziei, że uda się uniknąć munduru. „Niech to cholera porwie” - myślał Lewandowski ponuro spoglądając w ziemię. Drażniły go wrzaski; upijano się korzystając z ostatnich chwil w cywilu; wciąż podchodził ktoś do Lewandowskiego częstując go wódką, lecz on odmawiał; nawet najmniejsza ilość alkoholu działała na niego rozdrażniająco i momentalnie ponurzał. - Masz pietra, kochany? - zapytał go ktoś z tyłu. - Ty może nie? - rzekł nie odwracając głowy. - Nie - mówił głos z tyłu. - Może się tam wykieruję na człowieka? W cywilu nie ma życia, kochany. Wojsko to co innego. Poganiają, poganiają, potem przypną ci belkę i masz spokój - sam dajesz innym do wiwatu. Jesteś człowiek, masz całe portki na tyłku. A tutaj? - szarpnął na sobie nędzne ubranko. - Tutaj chuj nocuje. Człowiek się kręci jak głupi. - Wiesz co, kochany? - rzekł Lewandowski. - Idź ty sobie do wszystkich diabłów. I zrób to tak szybko, jak tylko możesz. Już ja cię o to proszę, kochany. Facet zamilkł i zaraz potem odszedł; Lewandowski spojrzał za nim i zobaczył, że to człowieczek szczupły i mały, nad wyraz zabiedzony; zrobiło mu się go żal. Wtedy ktoś siedzący obok powiedział: - Z takiego szybko zrobią, kogo tylko będą chcieli - szpicla czy kaprala. Będzie kapować koleżków za receptę. Są tacy faceci. Oni każdą wojnę przetrzymają; inni wracają bez nóg - oni z medalami. Niech go wszyscy diabli prowadzą. - Nienawidzę małych, podłych facetów - mruknął Lewandowski. - Chociaż mi ich żal. Obejrzał się na mówiącego: był to niski, krępy chłopak w czystym, drelichowym ubraniu robotnika; twarz miał otwartą, lecz zaciętą zdecydowanie. Lewandowski poczuł do niego sympatię. - Z nami nie oblecą się tak prędko, co? - powie - dział. - Chcesz papierosa? - No, nie palę. Nic z palenia nie ma, niech je szlag trafi. A z nami? Nie wiem, to zależy od tego, jak inni będą się trzymać. Mnie żaden kapral nie uderzy w mordę - zabiłbym na miejscu. Kiedy mnie uderzył taki jeden bydlak, to go potem do żadnego szpitala nie chcieli przyjąć. - Nie byłeś przecież w woju? - Nie. Ale pracowałem w Ursusie. Mieliśmy przy - sposobienie wojskowe. Dręczyli nas jak psy. Byłem tam czeladnikiem i wywalili mnie na zbity łeb. To łobuzy! Nie chcieli nas wyzwolić, bo musieliby podnieść stawki. Kiedyś przyszedł do nas jakiś bydlak kapitan i założył „Strzelca”. I trzeba było jeszcze płacić na „Strzelca” - z tych sześćdziesięciu groszy na godzinę. Kto nie chciał się zapisać do piesków dziadka - wont z fabryki. Niektórzy pękali i zapisywali się. Ja nie chciałem. Ale na PW chodzili wszyscy, musiałem i ja. Kapral taki jeden prowadził ćwiczenia; kiedyś wjechał mi na matkę, ja na jego - on mnie w zęby. Potem porachowaliśmy się; dzisiaj ma kiosk z papie - rosami w Rembertowie - z powodu utraty zdrowia. N o i wywalili mnie. Zacisnął pięści. - Pomyśl - rzekł. - Żeby była wojna. Boże, żeby była wojna! Może by się to wszystko zmieniło? Wszystko jedno, ale tak dalej to nie ma sensu. To już lepiej kula w łeb na wojnie. Zabiliby? Może by i zabili, ale ja bym też kilku przeprowadził w chmury. Za własne życie. - Cóż winni ci tamci żołnierze? - mruknął Lewandowski. - Gówno mnie to obchodzi - odparł tamten. - A cóż ja komu jestem winien? Tu nikt nikomu nie winien, a wszyscy zdychają... - Splótł z chrzęstem palce; twarz jego zrobiła się nieprzyjemna, ruszał nerwowo szczękami, a po chwili rzekł: - Dwa ty - godnie temu ochajtnąłem się! Trzy lata chodziłem za nią; ona nie i nie, nie i nie. Nareszcie teraz, dwa tygodnie temu. Jeszcze nie ruszona była. I biorą mnie do woja. - Żona nie zając, w pole ci nie zwieje - rzekł ktoś z tyłu i roześmiał się. - Idź do diabła! - mruknął i Lewandowski widział, jak z wściekłości zbielały mu oczy. Potem szarpnął Lewandowskiego za rękaw i szepnął: - Jak myślisz - wytrzyma? - Jeśli kocha - mruknął Lewandowski bez wiary we własne słowa. - Jeśli kocha, to będzie czekać. - Tyle dni - mówił chłopak - i tyle nocy. Będzie sama, noc w noc będzie myśleć o mnie. Jednej nocy będzie mnie kochać, drugiej nienawidzić, że zostawiłem ją samą. Będą się koło niej kręcić faceci, co tylko czekają na żonę żołnierza. Jest młoda i ładna, cholernie ładna! - Wyciągnął zdjęcie i pokazał Lewandowskiemu; dziewczyna nie była wcale ładna. Chłopak ciągnął: - Żebyś ty widział, jakie ona ma oczy! Ja zawsze mówiłem: Halina, te oczy mnie zgubią! Wyszedł sierżant i począł wywoływać nazwiska: - Faliński Marian! - Jest! - Na salę! Fijałkowski Czesław! - Jest! - Na salę! Cołębiowski Franciszek... Chłopak podniósł się szybko i obciągnął kurtkę. - Idę - mruknął. - Trzymaj się. - Trzymaj się. I nie myśl nic; jeśli kocha, to będzie czekać - powiedział szybko Lewandowski i uścisnął mu rękę. Uśmiechnęli się do siebie i chłopak zniknął w drzwiach sali. - Akurat poczeka - mruknął ktoś. - Wróci i będzie miał z dziesięciu szwagrów. Diabłu uwierzę, ale nie babie. Koleżka z naszego domu poszedł do wojska; wrócił i żona go nie poznała. Chłopak wypił flaszkę, zmówił pacierz i potem najpierw ją, potem - siebie. Chłopak był charakterny. Teraz się weź, człowieku, i ożeń. Poczęto opowiadać sobie o rozmaitych koszmarnych zdarzeniach; w powietrzu zapachniało mordem. Lewandowski ziewał ze zdenerwowania; potem kilku dobrze podchmielonych poborowych odśpiewało tradycyjną pieśń o Zdanowiczu. Zdanowicz był to żołnierz czynnej służby; pewnego razu otrzymał urlop, który spędził tak przyjemnie, iż odbiegła go chęć powrotu do pułku. W konsekwencji zabił nożem policmajstra i sześciu stójkowych, którzy przyszli po nie - go - rzecz działa się bowiem w czasach carskich. Pieśń kończyła się tak oto: „Pędzi kibitka pustą ulicą, Felusiowi zdrowia - szczęścia wszyscy życzą... „ Po czym zaczęto rozmawiać o czymś innym. I znów ktoś z tyłu rzekł do Lewandowskiego: - Odechce im się śpiewać... już niedługo, psiakrew! - Myślisz pan? - mruknął Lewandowski. - Nie potrzeba tutaj dużo myśleć. Wystarczy tylko, aby pchnęli ich na Polskę „B”„, na pacyfikację; spalą kilka wsi białoruskich i odbiegnie ich ochota do śpiewu... Mówiący przysiadł się do Lewandowskiego; był to jakiś wymizerowany chłopak, w starej studenckiej czapce z połamanym daszkiem; Lewandowski zauważył go już wcześniej - tamten także trzymał się na uboczu, nietrudno było zrozumieć, że nie czuje się za dobrze w tym całym wrzasku i hałasie. Milczał chwilę obracając papierosa w pożółkłych palcach, potem zaczął mówić: - Powiedzcie: i za co będą nas kaprale bić w zęby? Za ojczyznę? Powiedzcie! - Co powiedzieć? Czego wy chcecie ode mnie? Ja też nie wiem. Księcia Józefa Poniatowskiego mam gdzieś. - Nie o to przecież chodzi - zniecierpliwił się tamten. - Do diabła z ojczyzną! Ojczyzna to dla mnie puste słowo. To tylko pewien ustrój i system terroryzowania człowieka. Po co to zaraz nazywać ojczyzną? To dla mnie nic nie oznacza. Tak jest czy nie? Mów pan: tak czy nie? - Nie wiem, czy nic nie oznacza - rzekł Lewandowski. - Dla mnie chyba oznacza dużo. - Jesteś komunistą? - zapytał tamten i wpatrzył mu się w twarz. - Ach nie, możecie mi nie odpowiadać. To nie o to zresztą chodzi. Tylko powiedzcie, czy uda wam się kiedy stworzyć ojczyznę, którą by wszyscy kochali? Nie wiem. Zawsze będzie jakiś system. Dalej: pozbawienie człowieka wolności. Popatrzcie na tych. Teraz pójdą ze swoimi kuferkami; będą ich bić po mordzie, kazać robić żabki, pozbawią ich aż do Śmierci własnego rozumu. I będą wciąż powtarzać - ojczyzna, ojczyzna. Zabiją w nich to właśnie, co u nich najczystsze - miłość do tego kraju. I co? Potem oni wrócą i co? W co będą wierzyć? Jeśli usłyszą potem słowo „ojczyzna”, będą wzdragać się z nienawiści. Czy wy to rozumiecie? Nie dał odpowiedzieć Lewandowskiemu; oczy za - lśniły mu gorączkowo w bladej twarzy, podniecony ciągnął dalej : - W Polsce tak zawsze było. Ołtarze świecą, ale tylko z daleka. Świętości okazują się tandetą, kiedy przyjrzeć im się z bliska. Polacy to naród tragiczny: używają słowa ojczyzna tak samo często jak słowa kurwa. Posłuchaj pan: trzy lata temu Hitler objął w Niemczech władzę; dziś jest tam świętością. Niemcy upadły przed nim na kolana. W Polsce gdyby się znalazł Hitler - dokonałby tego w rok. powie - działem panu już, że Polacy to naród tragiczny. Tak jest! Polacy pójdą za każdym, byle ktoś poszedł pierwszy do przodu. Polacy czekają na swego Mesjasza, są w sytuacji bez wyjścia. Pójdą za każdym, kto podniesie latarkę; mniejsza już z tym dokąd i po co. - Daj mi pan spokój - przerwał zdenerwowany Lewandowski. - To nie dla mnie to gadanie. Nie bądź pan taki ważny w swojej studenckiej czapce. Powiedz pan tym chłopakom, żeby za panem poszli, poślą pana do stu diabłów. Dziś słowa nic nie znaczą; oni o tym wiedzą lepiej od pana. A w ogóle o cóż panu chodzi? - Wiem, wiem - mówił szybko student. - Ja to rozumiem. Komunizm, pieśni, krew... Zamiast słów. Ale cóż to jest komunizm? Jesteś pan naiwny jak każdy Polak, zapomniałem panu powiedzieć, że Polacy to naród najbardziej naiwny. Komunizm to tylko zbiorowo zorganizowana samotność. To dobra rzecz, ale tylko na krótką metę. A dalej? Cóż dalej? Nieodzowny jest przecież system jakiegoś rządzenia. I znów ta sama histeria od początku; sztandary się zszargają, słowa pójdą do lamusa, krew zaschnie i zamieni się w rdzę. Komuniści są na pewno ze wszystkich ludzi najbardziej zasługujący na szacunek, ale postać rzeczy zostaje ta sama. Ja to rozumiem: chcecie zmienić świat. Znieść przemoc i wyzysk, dać wszystkim chleb. I słusznie. Lecz cóż dalej? Szczęście? Jakie tam szczęście! Człowiek naje się i powie zaraz: co dalej? Lewandowski uczuł zmęczenie, gubił myśl, nie rozumiał już, o co tamtemu chodzi: student mówił bardzo szybko, połykając połowę słów, gestykulował i wymachiwał rękami jak handlarz starzyzną, w którym wysycha dusza, jeśli nie sprzeda towaru. Lewandowski spotykał już wielu takich ludzi; wysłuchiwał ich i gardząc nimi żałował ich jednocześnie; byli jednak w jego pojęciu żałosni i słabi, niezdolni do czegokolwiek; ze słów ich wynikało, że wszystko rozumieją, wszystko by zrobili, gdyby nie to, że zmusiłoby to ich do działania; przed każdym działaniem zaś stawiali znak zapytania - milionkroć większy od wszystkiego, co chcieliby zrobić. Patrzył na bladą i szczupłą twarz tego chłopca i myślał: „ Tyle mówisz o cierpieniu człowieka, a co o nim wiesz, pętaku?” Nagle ogarnęła go furia: - Wstań pan na chwilę - rzekł ostro. Student drgnął: - Po co? - Wstań pan! - zasyczał Lewandowski. Student mrugnął oczyma i powstał. Lewandowski odwrócił go tyłem do siebie, przy czym student słuchał jak zaczarowany. Potem Lewandowski rzekł: - Siadaj pan. A teraz ja. Wstał i wypiął zadek przed zdumione oczy tamtego. - No jak? - zapytał. Student milczał; Lewandowski usiadł z powrotem i rzekł: - Rozumiemy się chyba teraz jak cholera. - Więc tylko tego chcecie? - zapytał student. - Tylko tego? Całych portek i chleba? A więcej? „Więcej? - pomyślał Lewandowski. - Cóż tu gadać? I co dalej? On chce, żeby powiedzieć mu, czym jest komunizm? Tego mu mówić nie warto. Nikt nie od - dałby życia za całe ubranie i chleb. Ale co on o tym może wiedzieć! Jemu żaden chleb nie będzie smakować; cóż on może wiedzieć o smaku chleba? O tym wiedzą tamci, którzy widzieli, jak zachowują się ci, których bito; którym do celi wlewano wodę z nielasowanym wapnem; których duszono własnym kałem; o tym może wiedzieć ta dziewczyna z Woli, którą rozebrano do naga, wpychano jej butelki między nogi i tam je tłuczono. Tamci wiedzą - nie on. Patrzyli w ich oczy, patrzyli, jak idą na śmierć. Długa jest droga męki ludzkiej, najtrudniej znaleźć na niej wiarę. Komuniści mają wiarę; wiara jest tym kubkiem wody, o którym marzą w czasie bicia; wiara jest ostatnim haustem powietrza, jakim oddychają przed śmiercią; wiara jest kawałkiem nieba, które widzą z celi. On tej wiary nigdy mieć nie będzie. A dalej? Dalej będzie czysta rzeka”. Sierżant wyszedł i odczytał: - Lipiński Stefan! - Jest! - Na salę! Lewandowski Zdzisław! - Jest! - Na salę! I jeszcze dwóch Lewandowskich: Ryszard i Tadeusz. Rozebrać się. Raz, dwa!... Lewandowski wstał. Student szepnął: - Zaczekajcie na mnie. Skinął głową i wszedł na salę. Począł szybko się rozbierać układając nerwowo rzeczy. Wszystkich ogarnęła jakaś gorączka i podniecenie; rwali sznurowadła, pryskały im spod rąk guziki; plątali się wykonując masę niepotrzebnych ruchów. Sierżant przynaglał: - Prędzej, prędzej... - Lewandowski patrzył na chłopaków wszyscy byli chudzi, z wystającymi żebrami, kiepsko zbudowani; na ogół niscy, z zapadłymi klatkami piersiowymi; wszyscy z przedmieść, młodzi robotnicy - gdyby nawet chcieli, nie oszukaliby nikogo; ciało ludzkie, tak piękne w posągach i obrazach, na poborowej komisji przynosi wstyd; gorący wstyd palił Lewandowskiego. Padały grube żarty i przycinki, poklepywano się z hałasem; wszystko to brzmiało smutnie i nieprawdziwie. Gniew zdławił mu gardło. „Dalej - pomyślał patrząc na wynędzniałe ciała - co dalej?” i przypomniały mu się słowa Rączyna - My jeszcze długo będziemy brzydcy i nie nas będą kochać kobiety. - Co się pan tak zasłaniasz? - spytał lekarz. - Boisz się pan zgubić? - Nie kupi mi pan drugiego - odparł Lewandowski z nienawiścią prawie; lekarze wojskowi traktowali poborowych jak bydło, które trzeba otaksować, czy nadaje się do hodowli czy nie. Wszyscy byli nadzy; każdy człowiek nagi dość głupio czuje się wobec ubranego; słyszał, jak lekarze mówią; „Co, nie widzisz pan dobrze o zmroku? Nie szkodzi, okiem pan s...ć nie będzie, następny...”, „Żeby słuchać, wystarczy mieć jedno ucho, następny...”, „Pan z Radomia chyba, co? Poznałem sznyt tego samego rzezaka...” Lekarz przyłożył słuchawkę do jego piersi; Lewandowski oddychał głęboko czerwony ze wstydu i upokorzenia. Lekarz kazał mu założyć ręce na plecy i oddychać tylko ustami; potem odłożył słuchawkę, zsunął okulary na czoło i spytał: - Chorował pan kiedy? - Na co? - Na płuca. - Nie. Nigdy. - Kaszle pan? - Czasem. - W nocy pan się poci? - Twardo śpię, panie doktorze. Apetytu nie mam od jakiegoś pół roku. I czuję się stale zmęczony. Lekarz zsunął z powrotem okulary i rzekł: - Gdzie pan pracuje? Lewandowski wzruszył ramionami. - Jak mam pracę, to pracuję - odparł. - Na stałe pan nigdzie nie pracuje? - Nie. - Weź się pan za leczenie - rzekł lekarz. - I to szybko. Pan jest chory na gruźlicę. Z tym żartów nie ma; to są dziury, rozumie pan? O ile zależy panu na życiu, rozumie pan? - Rozumiem - powiedział wolno Lewandowski; w plecach i karku czuł nieznośne zimno. - Jutro wyjadę na Capri. Lekarz powiedział: - Ubrać się. Życzę powodzenia. Ratuj się pan. - Czy to już mój koniec? - Tutaj nic się nie kończy - rzekł lekarz - wszystko się zaczyna od początku i jest tak samo przeklęte i podłe. Może koniec jest w piekle, ale piekło to fraszka. Prawdziwe piekło jest tutaj, na ziemi. Jest pan tak ładny i młody, że przykro mi myśleć, iż szlag pana niedługo trafi... - Dopiero w tej chwili Lewandowski zobaczył, że lekarz jest podchmielony. On to zauważył i rzekł: - Pan się dziwi? Niełatwo jest mówić codziennie stu takim jak pan, że muszą zdychać. Jutro się pan zgłosi po zwolnienie. Do służby wojskowej jesteś pan niezdolny. Adieu! Lewandowski ubrał się i wyszedł. „Więc to tak? - pomyślał zdumiony. - Dni coraz krótsze, noce coraz krótsze. Potem wszystko się skurczy i będzie koniec”. Chciał jasno sobie uprzytomnić, czy czuje strach, lecz nie czuł nic - zaledwie serce biło mu nieco szybciej. „Cholera - pomyślał. - Ostatecznie co jak co, ale śmierć mogłaby być czymś większym”. Za chwilę zszedł także student. Był bardzo blady, drżały mu wargi, trzęsącymi się rękami dopinał na sobie ostatnie guziki. - Co jest? - zapytał Lewandowski. - Nie wiem... - Wymamrotał. - Chory jestem; nie wzięli mnie do wojska. Coś z płucami; być może, że to gruźlica - u nas w rodzinie kilka osób umarło na gruźlicę. A może oni nie chcieli mi wszystkiego powiedzieć? Jak myślicie: czy jest na to rada? - Tak - rzekł Lewandowski. - Oczywiście! Rada jest. Mnie to powiedział pewien facet, który się na tym zna bardzo dobrze. Nie potrzeba ani pieniędzy, ani wyjazdów, ani lekarstw. W płucach, jak pewnie wiecie, są zarazki. To jest właśnie gruźlica. Na to jest jedyna rada - słońce. Słońce zabija zarazki błyskawicznie, co do jednego! Trzeba więc wyjąć płuca z klatki z piersiami i powiesić na płocie w wonny słoneczny dzień wiosenny: słońce zrobi swoje! Tylko jest jedna trudność: czym w tym czasie zabawiać chorego? Jeśli znajdziecie sobie na ten czas zajęcie - będziecie uratowani dla narodu. Student uśmiechnął się smutnie, wyszli... Index   www.pseudology.org